ကူးစက်တတ်တဲ့ ရောဂါများ အကြောင်း

ကမ္ဘာပေါ်မှာ ရောဂါတွေကို အမျိုးအစားခွဲကြည့်လိုက်မယ်ဆိုရင် ကူးစက်နိုင်တဲ့ရောဂါရယ် မကူးစက်နိုင်တဲ့ရောဂါရယ်ဆိုပြီး ရှိပါတယ်။ နှလုံးရောဂါ၊ သွေးတိုး၊ ဆီးချို စတာတွေကတော့ မကူးစက်နိုင်တဲ့ ရောဂါတွေပဲ ဖြစ်ပါတယ်။ တီဘီတို့၊ ကိုဗစ်တို့၊ HIVတို့ကတော့ ကူးစက်တတ်တဲ့ ရောဂါများ ပေါ့။

ကူးစက်တတ်တဲ့ ရောဂါများ က လူနေမှုအဆင့်အတန်း မြင့်မားပြီး စားကောင်းသောက်ကောင်းတွေ စားရတဲ့ ဖွံ့ဖြိုးပြီး နိုင်ငံတွေမှာ ပိုဖြစ်တယ်။ သန့်ရှင်းရေး အားနည်းတဲ့ ဖွံ့ဖြိုးမှု နောက်ကျတဲ့နိုင်ငံမှာတော့ ကူးစက်နိုင်တဲ့ ရောဂါတွေ အဖြစ်ပိုများတယ်လို့ ပြောကြပါတယ်။ ဒီနှစ်ခုကြားက မြန်မာနိုင်ငံလိုမျိုး ဖွံ့ဖြိုးဆဲနိုင်ငံတွေမှာကတော့ နှစ်မျိုးလုံး အဖြစ်များပါတယ်။ ဒါကို double burdenလို့ ခေါ်ပါတယ်။

ကူးစက်တဲ့ရောဂါတွေက ပိုးမွှားတွေကြောင့် ဖြစ်တာမို့လို့ ဒီပိုးမွှားတွေကို သုတ်သင်နိုင်ရင် ရောဂါပျောက်ပါတယ်။ သူတို့ရဲ့ ကူးစက်ပုံကလည်း တစ်ခုနဲ့ တစ်ခုပါဘူး။ ဒီအကြောင်းကို လေ့လာကြည့်ရအောင်။

ကူးစက်ရောဂါဖြစ်စေတဲ့ အကြောင်းရင်းများ

• ဘက်တီးရီးယား 

ဘက်တီးရီးယားတွေက ဆဲလ်တစ်လုံးတည်းရှိတဲ့ အကောင်လေးတွေပါ။ အများစုက အန္တရာယ်မရှိတဲ့အပြင် လူကို ကောင်းကျိုးတောင် ပြုနိုင်ပါသေးတယ်။ ဥပမာ အစာခြေလမ်းကြောင်းနဲ့ မိန်းမကိုယ်လမ်းကြောင်းက ကောင်းကျိုးပြု ဘက်တီးရီးယားတွေပါ။ ဘက်တီးရီးယားတွေရဲ့ ၁ရာခိုင်နှုန်းအောက်ကပဲ လူကို အန္တရာယ်ဖြစ်စေပါတယ်။ ဘက်တီးရီးယားတွေက ကိုယ်ထဲမှာ ပွားပြီး ပျံ့နှံ့နိုင်ပါတယ်။ တချို့ဘက်တီးရီးယားတွေကျတော့ အဆိပ်တွေ ထုတ်ပြီး လူကို ဒုက္ခပေးပါတယ်။

ဘက်တီးရီးယားကြောင့် ဖြစ်စေတဲ့ ရောဂါတွေကတော့ ဆီးလမ်းကြောင်းပိုးဝင်တာ၊ တီဘီရောဂါ၊ နမိုးနီးယား စတာတွေပဲ ဖြစ်ပါတယ်။ ဘက်တီးရီးယားတွေကို ပိုးသတ်ဆေးပေးပြီး နှိမ်နင်းနိုင်ပါတယ်။ ဒါပေမယ့် ခုအခါမှာ ပိုးသတ်ဆေးကို စနစ်တကျ မသုံးစွဲတာကြောင့် ဆေးယဉ်ပါးပြဿနာ ကြုံနေရပါတယ်။

• ဗိုင်းရပ်စ်

ဗိုင်းရပ်စ်တွေမှာ အကောင်အထည်ရယ်လို့ မရှိဘဲ အတွင်းက မျိုးဗီဇ (DNA/RNA)ကို အပြင်က ပရိုတိန်းအလွှာနဲ့ အုပ်ထားတာမျိုးပါ။ ဗိုင်းရပ်စ်တွေက လူအပါအဝင် တခြားသော သက်ရှိတွေ ဖြစ်တဲ့ အပင်တွေ၊ တိရစ္ဆာန်တွေ၊ အမီးဘားပိုးနဲ့ ဘတ်တီးရီးယားတွေထိ ကူးစက်နိုင်ပါတယ်။ ဗိုင်းရပ်စ်တွေကိုကျ ကာကွယ်ဆေးနဲ့ ကာကွယ်တာများပါတယ်။ ကုသဆေးက ရှားပါးပါတယ်။ ဗိုင်းရပ်စ်ကြောင့် ဖြစ်တဲ့ရောဂါတွေကို ဥပမာ ပေးရရင် ရာသီတုပ်ကွေးတို့၊ HIVတို့ပဲ ဖြစ်ပါတယ်။

• မှို

မှိုအများစုက အန္တရာယ်မရှိတဲ့အပြင် စားလို့လည်း ရပါတယ်။ တချို့မျိုးစိတ်တွေကတော့ ကူးစက်ရောဂါကို ဖြစ်စေပြီး လူကို အသက်အန္တရာယ် ဖြစ်စေနိုင်ပါတယ်။ မှိုပိုးအဝင်များတာကတော့ အဆုတ်၊ လက်သည်းခြေသည်းနဲ့ အရေပြားပါ။ တစ်ခါတလေ တခြားနေရာကို ပျံ့နှံ့ပြီး ပြင်းထန်တဲ့ ရောဂါတွေကို ဖြစ်စေပါတယ်။ ဥပမာပြောရရင် သဲဝဲစားတာ၊ ပွေး၊ မှက္ခရု စတာတွေက မှိုရောဂါတွေပဲ ဖြစ်ပါတယ်။

• ကပ်ပါးပိုး

ကပ်ပါးပိုးကတော့ သက်ရှိတစ်ကောင်ကောင်ပေါ် မှီတွယ်နေထိုင်ပြီး အာဟာရတွေ ရယူတာပဲ ဖြစ်ပါတယ်။ ဒီကပ်ပါးပိုးတွေကို သွေး၊ အသည်း၊ အစာခြေစနစ်၊ ဦးနှောက်နဲ့ မျက်လုံး စတဲ့ ခန္ဓာကိုယ် နေရာ အနှံ့အပြားမှာ တွေ့နိုင်ပါတယ်။ ကပ်ပါးပိုးတွေက အများကြီး ရှိပါတယ်။ ဥပမာ ပြောရရင် သန်ကောင်၊ တုတ်ကောင်၊ ငှက်ဖျားပိုး စတာတွေက ကပ်ပါးကောင်တွေပါပဲ။

ကူးစက်ရောဂါတွေ ဘယ်လိုကူးစက်သလဲ။

• တိုက်ရိုက်ထိတွေ့တာ

ကူးစက်ရောဂါတစ်ခု အလွယ်ဆုံး ကူးစက်နိုင်တဲ့ နည်းလမ်းကတော့ ပိုးရှိနေတဲ့ လူ ဒါမှမဟုတ် တိရစ္ဆာန်နဲ့ တိုက်ရိုက် ထိတွေ့မိတာပဲ ဖြစ်ပါတယ်။ ကူးနိုင်တဲ့ နည်းတွေကတော့

-လူအချင်းချင်း

ရောဂါပိုးရှိတဲ့ လူကနေ နောက်တစ်ယောက်စီကို အသားချင်းထိတွေ့တာ၊ နမ်းရှုံ့တာ၊ နှာချေ၊ ချောင်းဆိုးရာကနေတဆင့် ကူးစက်နိုင်ပါတယ်။ နောက်တစ်ခုက လိင်ဆက်ဆံရာက ထွက်လာတဲ့ အရည်တွေကနေတဆင့် ကူးစက်နိုင်ပါတယ်။

-တိရစ္ဆာန်မှ လူ

ပိုးရှိတဲ့ တိရစ္ဆာန်က ကိုက်လိုက်တယ်၊ ကုတ်လိုက်တယ်ဆိုရင် ကူးစက်နိုင်ပါတယ်။ သာမန်နာမကျန်း ဖြစ်ရုံကနေ အသက်သေဆုံးသည်အထိ ဖြစ်သွားနိုင်ပါတယ်။ တိရစ္ဆာန်တွေရဲ့ အညစ်အကြေးတွေကို ကိုင်တွယ်ရာကနေလည်း ကူးစက်နိုင်ပါတယ်။ ဥပမာ ကြောင်ချေးကနေ toxoplasmosisလို့ ခေါ်တဲ့ ကပ်ပါးရောဂါ ဖြစ်နိုင်ပါတယ်။

-ကိုယ်ဝန်ဆောင်မိခင်ကနေ သန္ဓေသား

ကိုယ်ဝန်ဆောင်အမေဆီက ရောဂါပိုးတွေကလည်း မမွေးသေးတဲ့ ကလေးလေးဆီကို ကူးနိုင်ပါသေးတယ်။ တချို့ပိုးတွေက အချင်း ဒါမှမဟုတ် မိခင်နို့ရည်ကနေတဆင့် ကူးစက်နိုင်ပါတယ်။ အမေ့ရဲ့ မိန်းမကိုယ်က ပိုးတွေကလည်း မွေးလမ်းကြောင်းကနေတဆင့် ကလေးကို ကူးနိုင်ပါသေးတယ်။

• တဆင့်ထိတွေ့တာ

ပိုးမွှားတွေကို တိုက်ရိုက်ထိတွေ့တာ မဟုတ်ဘဲ ပစ္စည်းတွေကနေတဆင့်လည်း ကူးစက်နိုင်ပါတယ်။ ဥပမာ တံခါးလက်ကိုင်ကို တုပ်ကွေးဖြစ်နေတဲ့သူတစ်ယောက်က ကိုင်လိုက်မယ်။ ပြီးရင် ကိုယ်က လိုက်ကိုင်မယ်ဆိုရင် ပိုးတွေက လက်မှာ ကပ်ပါလာနိုင်ပါတယ်။ ဒီလက်ကို မဆေးဘဲ မျက်နှာကို ပွတ်သပ်မိမယ်ဆိုရင် ပိုးကူးစက်ခံရနိုင်ပါတယ်။

• အင်းစက်ကိုက်ခံရတာ

တချို့ပိုးတွေက အင်းဆက်တွေရဲ့ ခန္ဓာကိုယ်မှာ ခိုအောင်းနေတတ်ပါတယ်။ ဥပမာ ခြင်တို့ ယင်ကောင်တို့မှာ ပိုးတွေ သယ်ဆောင်ထားပြီး လူတစ်ယောက်က တစ်ယောက်ကို ကူးစက်စေပါတယ်။ ဒီလိုအင်းစက်တွေကို ဗက်တာ (vectors)လို့ ခေါ်ပါတယ်။ ဥပမာပြောရရင် ခြင်ကနေ သွေးလွန်တုပ်ကွေးဗိုင်းရပ်စ်တို့၊ ငှက်ဖျားပိုးတို့ ကူးစက်တတ်ပါတယ်။

• အစားအသောက်ကနေကူးစက်တာ

ကိုယ်စားတဲ့ အစားအစာတွေ၊ ရေတွေမှာ ပိုးပါနေရင်လည်း ကူးစက်ခံရနိုင်ပါတယ်။ ဒီနည်းလမ်းက တစ်ခါတည်းနဲ့ လူအများကြီးကို ကူးစက်စေနိုင်ပါတယ်။ ဥပမာ အလှူ ဒါမှမဟုတ် စားသောက်ဆိုင်မှာ စားသောက်ပြီး အစာအဆိပ်သင့်တာမျိုးပေါ့။ အီကိုလိုင်ပိုးဆိုရင် မသန့်ရှင်းတဲ့ အစားအစာတော်တော်များများမှာ ပါတတ်ပါတယ်။

Takeaways

ကူးစက်ရောဂါတွေက ကိုယ်တစ်ယောက်တည်းနဲ့ မပြီးပါဘူး။ ကိုယ်ကနေ သူများကို ဒါမှမဟုတ် သူများကနေ ကိုယ့်ကို ကူးစက်လာနိုင်တဲ့အတွက် ကူးစက်နိုင်တဲ့နည်းလမ်းတွေကို နားလည်ထားမယ်ဆိုရင် ကြိုတင်ကာကွယ်နိုင်ပါတယ်။